Valeria Luiselli’s De geschiedenis van mijn tanden is het
merkwaardigste boek dat ik tot nu toe dit jaar las. De nacht nadat ik het boek
uit had, droomde ik veel en niet onaangenaam, met allerlei opmerkelijke
beeldcombinaties en -schakelingen. Geen van die beelden was echter, voor zover
ik het me nog kan heugen, rechtstreeks afkomstig uit Luiselli’s boek, en het is
natuurlijk sowieso de vraag of die dromen werden opgewekt door mijn lectuur of
door neurologische processen met geheel andere impulsen. Toch helpt dit gegeven
bij mijn poging om De geschiedenis van
mijn tanden in een of ander kader te plaatsen. In zekere zin is dit boek
een droomboek, dat wil zeggen, een boek waarin beelden en hun verhalen op een
andere wijze verschijnen, en dat bij herhaling, dan waarin ze zich in ‘de
normale werkelijkheid’ plegen te presenteren. Waarmee ik allerminst wil beweren
dat Luiselli dromen vertelt. Als ik ergens een hekel aan heb in proza is dat
wel het moeten lezen van navertelde dromen, dat brevet van onvermogen van een
schrijver.
Het gaat hier, aldus de titelpagina,
om een ‘roman in zeven afdelingen, geschreven door Valeria Luiselli (…)
opgetekend door P. Menard.’ Dat impliceert een soort Droste-effect. Hoofdfiguur
van deze ‘roman’ is een zekere Gustavo Sánchez Sánchez, alias Snelweg. De
eerste afdelingen worden door hem in de eerste persoon verteld. Maar naderhand
meldt ene Pedro Menard zich. Die is benaderd door Snelweg en gaat diens
biografie schrijven. Dat betekent niet alleen dat hij diens vertelling nog eens
vanuit zijn eigen optiek gaat overdoen, dus deels hervertelt, maar dat hij die
voorafgaande ik-vertelling dus ook (al) op schrift heeft vastgelegd. Is Menard
daarmee de eigenlijke verteller van dit boek? Hoe staat het dan met de
schrijfster Valeria Luiselli? Zij of althans haar naam figureert als ‘bijna
juffrouw’ en ‘middelbare scholiere’ in een van de ‘getrouwe transcripties’ van
door Snelweg opgediste korte verhalen. Claimt Luiselli op haar beurt dan weer
het complete boek door de zeven afdelingen van Menard te laten volgen door een Verantwoording en dankwoord? Mogelijk.
Maar zij heeft die toevoeging dan weer niet gedateerd en ondertekend. Waardoor
de uiteindelijke vertelinstantie een al dan niet beoogd raadsel blijft.
Van dat nawoord
begrijp ik niet zo heel veel. Maar dat komt voornamelijk doordat ik heel weinig
weet van de Mexicaanse Jumexfabriek en een kunstinstituut van die firma. In
eerste instantie meende ik zelfs dat het bestaan van zo’n fabriek en zo’n
kunstgalerie een verzinsel was. Maar Jumex is wel degelijk en gemakkelijk op
het internet te vinden als grote producent van sappen plus kunststimulator. Met
andere woorden: de verantwoording dat al het voorafgaande tot stand kwam op
verzoek van die fabriek annex galerie moet maar voor waar worden aangenomen. En
als ik dat gegeven met terugwerkende kracht doortrek in de zeven
boekafdelingen, kan het heel goed zijn dat de schijver/schrijfster de verhalen
associatief heeft gedestilleerd uit in die Jumex Galería geëxposeerde werken,
dus dat daarin het of een procedé schuilt.
Een beetje
zoekwerk op het internet levert ook hier evidentie op. Zo verhaalt Gustavo
Sánchez Sánchez, alias Snelweg op een gegeven moment over een beklemmende
ervaring in een ruimte met wandprojecties van clowns. Welnu, zo’n ruimte met
zulke videoprojecties blijkt een installatie te zijn geweest in de Mexicaanse
Jumex Galería.
Maar of dat
gegeven er uiteindelijk heel veel toe doet bij de lectuur van dit boek?
Interessant vind ik de kennelijke gedachte achter of veeleer ín het geheel, dat
alles zijn bestaan en waarde te danken heeft aan de verhalen die we eraan
hechten. Daartoe of daarom wordt de hoofdpersoon veilingmeester, wat eigenlijk
wil zeggen: verkoper van praatjes. Het veilen van een banaan kan daarbij even
interessant en geslaagd zijn als het aanprijzen en verkopen van een luxe of
zeldzaam voorwerp. Snelweg is zelf een verzamelaar en daarmee een verzamelaar
van verhalen. Bovendien is hij geobsedeerd door tanden, te beginnen met het
feit dat hij werd geboren met vier tanden, een ‘aangeboren prenataal gebit’.
Naderhand loopt hij rond met het gebit van Marilyn Monroe, dat hij dan weer
verliest. Maar what’s in a name? Of
het echt de tanden zijn van dé Marilyn Monroe is de vraag in het hele relaas,
waarin namen van veelal literaire beroemdheden zoals Franz Kafka, Primo Levi,
Robert Walser, Julio Cortázar, Chesterton, Dostojevski en Gogol worden gebruikt
voor onder meer kennissen en familieleden, zonder dat er ook maar iets aan hen
lijkt te kleven van leven en werk van hun bekende naamgenoten. Die namen worden
als het ware uit hun grote verhaal getild, geanonimiseerd en gerecycled. Zo is
Primo Levi een kind dat ‘leed aan narcolepsie’ en dat slapend, met postzegels
op zijn voorhoofd geplakt naar het postkantoor wordt gebracht om ‘hem naar
Suriname te versturen.’
Enfin, er worden
ook gebitten en tanden geveild van Plato, Petrarca, Rousseau, met aanbevelende verhalen
waarvan je bij wijze van spreken geen letter ooit zult terugvinden in de
wetenschappelijke biografieën van de voormalige tandenbezitters. Augustinus van
Hippo bijvoorbeeld ‘schreef een boek omdat hij kiespijn had’ en Plato was ‘een
van de meest aftandse en sadistische types’. Een deconstructivistische roman in
de meest letterlijke zin dus, De
geschiedenis van mijn tanden. (Is het drinken van Jumexproducten trouwens
wel gezond voor je tanden, vraag ik me opeens af.) En zoals er aandacht is voor
tanden en gebitten, is er eveneens aandacht voor gaten in tanden en in
gebitten. En daarmee ook voor gaten in de door mensen gebouwde wereld, relingos worden die hier genoemd, braak
liggende terreinen tussen de bebouwing, of geest- en levenloze grootstedelijke gebieden.
Ecatepec, de enorme buitenwijk van Mexicostad, waar ook de Jumexfabriek en -galerie
gevestigd zijn, wordt één ‘grote relingo’ genoemd.
Intussen vind ik maar geen draai of
houvast om een goede, inhoudelijke samenvatting van dit boek te geven. Dat kan
gewoonweg ook niet. Daarvoor is het veel te veel een zich voortdurend wijzigend,
half dolend verhaalproces, een installatie of zelfs een concept.
Wat er mank gaat
aan het concept ‘concept’, als ik het zo mag uitdrukken, in de beeldende kunst
is dat de beeldende kunst zich daarbij afhankelijk maakt van en uitlevert aan
dat waar ze juist zo weinig mogelijk mee te maken zou moeten willen hebben: de
taal. Een talig werk daarentegen, literatuur dus, een verhaal, een roman, is altijd
al een concept, in se. Alleen valt dat bij een roman van neem Nicci French niet
meteen zo op, integendeel.
Wat vond ik dan
vooral plezierig aan het lezen van dit boek van Luiselli (van wie ik niet
eerder iets las)? De fantasie, de humor, de fun
of, in de terminologie van taal- en zielgeleerde Fransen, de jouissance waarmee het geschreven is. De
rijkdom aan taal ook, de meerdere registers ervan (van triviaal tot al dan niet
quasi wetenschappelijk). Het is niet zozeer de bevreemding die charmeert, maar
de vertelcharme die bevreemdt, met zijn verteller, die ‘aanstekelijke liedjes’
hoort ‘over een man die een vrouw op het metrostation Balderas uit het oog
verliest’, die kauwt ‘op een ondefinieerbaar stuk groente (…), waarschijnlijk
sla over de datum’, die ‘meer dan de Rolling Stones’ reisde, die getrouwd was
met onder mee een vrouw die ‘als een kuikentje uit haar mond’ stonk, die ‘na
twee glazen rum Janis Joplin’ kan nadoen, Chinese gelukskoekjes kan
interpreteren, ‘een kippenei rechtop op een tafel [kan] laten staan, zoals
Columbus dat ooit deed’, in het Japans tot acht kan tellen en op zijn rug op
het water kan drijven.
